I. VỀ HOÀNG GIÁP VŨ DIỆM (1705 - 2025)
Vũ Diệm (có tài liệu viết là Võ Diệm), sinh năm Ất Dậu (1705), niên hiệu Chính Hòa năm thứ 26 - Nhà Hậu Lê, ông sinh ra tại làng Thổ Vượng, huyện Thiên Lộc xưa, nay là xã Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Cha là Vũ Tuyển, đỗ Hương giải, từng làm Tri phủ, sau thăng làm Tham nghị Hưng Hóa.
Vũ Diệm là người thông minh, năm 13 tuổi dự các kỳ thi khảo hạch đều đỗ đầu. Ra Kinh sư du học, có lần trong một ngày làm cả 12 bài luận đều đạt điểm cao nhất, năm ấy ông đã 24 tuổi.
Nhà thờ Vũ diệm
Khoa Kỷ Dậu, năm Bảo Thái thứ 10 (1729) vào thi Hương đầu tiên ông đỗ Giải nguyên. Năm Vĩnh Khánh thứ 4 (1732), Ông dự thi, lại đỗ đầu. Được bổ chức Thị nội văn chức (giúp việc giấy tờ ở phủ Chúa), sau chuyển ra Tri phủ Trường Khánh. Năm Lê Ý Tôn, Vĩnh Hữu thứ 5, khoa Kỷ Mùi thi Hội (1739), ông dự thi đậu ba trường, được xếp vào hạng thứ 2. Vào thi Đình, bài đối sách mạch lạc rõ ràng, ông được ban Đình nguyên Hoàng giáp.
Vào triều lần này, ông được bổ Hàn Lâm thị chế, sau chuyển Đông các hiệu thư. Một thời gian, được phụng sai sung bộ tham mưu, giúp quan Tổng binh chính quản đạo Hải An (nay thuộc tỉnh Quảng Ninh) dẹp cuộc nổi dậy làm loạn do Nguyễn Cừ cầm đầu. Lập công lớn, ông được ban chức Đông các đại học sĩ, rồi thăng Thiêm sai phủ liêu ứng vụ (Phủ Chúa Trịnh). Tiếp đó, ông cầm quân vào dẹp bọn phiến loạn tại huyện Quỳnh Lưu do Ngô Vũ Xương, Nông Văn Huy cầm đầu. Thắng trận trở về, được thăng chuyển làm Đốc đồng Kinh Bắc. Trong thời gian dẹp loạn tại Nghệ An, khi vùng Hưng Nguyên hứng chịu trận bão lụt lớn, ông đã ở lại, huy động lực lượng giúp Nhân dân khai kênh tháo úng, chống lụt bất kể ngày đêm. Nhớ công ơn, Nhân dân sở tại tôn kính, vừa thân mật gọi ông là Quan Hoàng (Hoàng giáp).
Làm việc ở Kinh Bắc chưa được bao lâu, ông đột ngột qua đời, khi 41 tuổi, triều đình cùng Nhân dân các nơi ông đã từng đến tri nhậm đều rất tiếc thương. Nhà vua truy phong ông Trụ quốc thượng trật; đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu, Hồng Lĩnh bá và ngự ban đôi câu đối ngợi khen về sự thành đạt của ông.
Tam khoa thủ tuyển, khai tiền lộ
Nhị giáp cao đề, khải hậu tri.
Dịch:
Đỗ đầu luôn ba khoa, mở ra hướng mới;
Vượt qua đệ nhị giáp, dẫn dắt lớp sau[1].
Khi ông mất, do không có con trai, Triều đình đã xuống chỉ giao cho ông Võ Chân, là em ruột của ông, khi đó đang giữ chức Tri huyện Quỳnh Lưu chịu trách nhiệm đảm đương việc thờ phụng ông.
Bà vợ ông là con gái của Thượng thư Hồ Sỹ Dương quê ở Quỳnh Lưu, Nghệ An. Chồng mất khi còn trẻ nhưng bà không tái giá, thủ tiết thờ chồng, được triều đình ban phong Tiết phụ phu nhân. Ông được lập đền thờ tại quê hương và một số nơi ông từng trị nhậm.
Ghi nhận những công lao, đóng góp của Hoàng giáp Vũ Diệm, ngày 08/8/2005, UBND tỉnh Hà Tĩnh có Quyết định số 1592/QĐ-UBND-VX xếp hạng Nhà thờ Vũ Diệm là di tích Lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Tên Vũ Diệm đã được đặt cho trường Trung học cơ sở Vượng Lộc và Thiên Lộc, huyện Can Lộc cũ, nay là xã Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh.
II. THÁM HOA PHAN KINH (1715 - 2025)
Phan Kính, tự Dĩ Trực, hiệu Tĩnh Trai, sinh ngày 11 tháng 11 năm Ất Mùi (tức ngày 06/12/1715) tại thôn Vĩnh Gia, xã Lai Thạch, huyện La Giang (La Sơn), nay thuộc xã Trường Lưu, tỉnh Hà Tĩnh.
Năm 1735, Phan Kính thi đậu Hương cống. Khoảng năm 1739, Phan Kính kết hôn với bà Nguyễn Thị Dinh - chị gái La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp. Đến năm Quý Hợi (1743), ông dự kỳ thi Hội, rồi vào thi Đình, đỗ Đệ nhất giáp Tiến sĩ cập đệ Đệ tam danh (Thám hoa), là học vị cao nhất của khoa thi năm Quý Hợi (1743) do triều đình không lấy Trạng nguyên, Bảng nhãn. Tết Nguyên đán năm Giáp Tý (1744), ông được triều đình cấp ngựa và tiền về quê vinh quy bái tổ. Xuân Quận công Nguyễn Nghiễm thay mặt các văn thân huyện Thiên Lộc soạn bức trướng mừng, trong đó có đoạn:… Tài hoa rực rỡ, danh tiếng lẫy lừng, văn chương càng viết càng hay như thu gom châu ngọc, lý thú diệu kỳ, dùi mài đẽo gọt càng lắm công phu…”.
Lăng Anh nghị đại vương Phan Kính tại xã Song Lộc, Can Lộc
Sau khi thi đỗ Thám hoa, năm Giáp Tý (1744), ông được sắc phong giữ chức Hàn Lâm viện đãi chế, tham gia vào các công việc soạn thảo văn bản triều đình.
Năm Nhâm Thân (1752), thăng chức Đông các Đại học sĩ, sau đó lần lượt nhận các chức Đốc đồng Trấn thủ sự vụ xứ Thanh Hoa, Thự đốc thị Nghệ An, Đốc đồng Tuyên Quang kiêm thừa Chánh sứ, Kinh lược sứ, Tham mưu nhung vụ đạo Hưng Hóa.
Trong thời gian được giao trấn trị miền biên viễn phía Bắc (khoảng năm 1760), tài năng của Phan Kính đã khiến vua Càn Long nhà Thanh vô cùng mến phục. Giai thoại kể rằng, trong một lần đi sứ sang Trung Hoa, Phan Kính đã thể hiện sự ung dung, đỉnh đạc, bản lĩnh, đối đáp thông minh, sắc sảo và khéo léo trước triều đình nhà Thanh. Ông đã khiến vua Càn Long phải thốt lên lời khen ngợi đặc biệt, phong cho ông là "Lưỡng quốc Đình nguyên Thám hoa", và ban tặng một chiếc áo cẩm bào cùng hai bức trướng ghi dòng chữ "Thiên triều đặc tứ Bắc đẩu dĩ Nam nhất nhân nhi dĩ" (Thiên triều đặc biệt ban cho người đứng đầu phương Nam).
Do làm việc lao lực lại bị nhiễm lam sơn chướng khí độc hại nơi biên cương, Phan Kính đã qua đời tại nhiệm sở Hưng Hóa ngày 08 tháng 6 năm Tân Tỵ (tức ngày 07/7/1761 dương lịch), thọ 47 tuổi.
Sau khi mất, thi hài ông được rước về kinh đô Thăng Long. Chúa Trịnh Doanh mến phục tài năng và đức độ của ông đã cấp lễ vật, tử tuất rất trọng hậu và tự tay đề bức trướng phúng viếng: “LƯỠNG ĐỒ VĂN HỮU VŨ - VẠN LÝ HIỂM VI DI” (Hai đường kiêm văn, võ - Vạn dặm hiểm lại bình). Triều đình ban sắc truy phong chức Hữu thị lang Bộ Hình, tước Quỳ Dương bá, thụy Trung hiền, và giao cho Bộ lễ cùng binh lính hộ tống, đưa linh cữu ông về mai táng tại quê nhà. Đến năm Quý Mão (1783), vua Lê Hiển Tông phong sắc tôn công thần Phan Kính làm Thành hoàng, gia phong là “Anh nghị đại vương”. Sắc phong mỹ tự đã ca ngợi: “… Tướng công văn tài đứng hàng đầu nho sĩ, võ lược xếp vào loại tướng giỏi, được trong triều ngoài quận kính trọng, là người có danh vọng cao như sao Bắc Đẩu trong số các bậc sĩ phu ở trời Nam. Chốn miếu đường cũng như nơi chiến địa đều lẫy lừng tiếng thơm, một miền biên thùy phía Bắc đều khen tài lạ. Từng được ban khen vinh hiển. Sống vẻ vang, chết cũng vẻ vang nên cho được hưởng lộc đời đời…”.
Sinh thời, Phan Kính có sáng tác một số sách như Kinh truyện tự sự, Sách văn lược cú, tập thơ Dĩ trực thi tập nhưng nay đã thất lạc. Hiện chỉ còn lại hai bài văn thi Hội và thi Đình, tấm văn bia từ đường họ Phan và một số bài thơ chữ Hán lưu giữ tại Viện Hán Nôm.
Ghi nhận những công lao, đóng góp của Thám hoa Phan Kính, ngày 23/6/1992, Bộ Văn hóa - Thông tin và Thể thao ban hành Quyết định số 776-QĐ/BT xếp hạng di tích Đền thờ Phan Kính là di tích Lịch sử văn hóa Quốc gia. Tên Phan Kính đã được đặt cho một số đường phố tại Thành phố Hà Nội, thành phố Vinh (cũ), thành phố Hà Tĩnh (cũ), thị xã Hồng Lĩnh (cũ), tên trường tiểu học của xã Trường Lưu.
Tại quê nhà, chính quyền xã Trường Lưu và con cháu dòng họ Phan Vĩnh Gia, cùng bà con Phan tộc Hà Tĩnh đã có nhiều hoạt động ý nghĩa để gìn giữ, phát huy giá trị của di tích Lịch sử văn hóa cấp quốc gia này.
III. THÀNH TỰU CỦA TỈNH HÀ TĨNH TRONG THỜI GIAN QUA
1. Thành tựu của tỉnh Hà Tĩnh
Kế thừa và phát huy tinh thần hiếu học, bản lĩnh và cốt cách của các bậc tiền nhân như Thám hoa Phan Kính và Hoàng giáp Vũ Diệm, trong suốt chặng đường lịch sử, Đảng bộ và Nhân dân Hà Tĩnh đã đoàn kết một lòng, vượt qua muôn vàn khó khăn, thử thách để xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh.
Đặc biệt trong thời kỳ đổi mới, Hà Tĩnh đã có bước phát triển vượt bậc về kinh tế - xã hội: Tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, chuyển dịch cơ cấu kinh tế rõ nét, nhiều dự án lớn tầm quốc gia và khu vực được thực hiện đảm bảo tiến độ và đi vào hoạt động hiệu quả; phong trào xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh được tập trung quyết liệt, an sinh xã hội được đảm bảo, quốc phòng - an ninh được giữ vững, hệ thống chính trị vững mạnh toàn diện.
Nhiệm kỳ 2020 – 2025, Hà Tĩnh chịu tác động kép của đại dịch Covid-19 và thiên tai, bão lũ liên tiếp đã tạo áp lực nặng nề đối với việc phát triển kinh tế - xã hội. Song với tinh thần đoàn kết, bản lĩnh, sự kiên định và sáng tạo, Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân tỉnh nhà đã biến khó khăn thành động lực, tranh thủ thời cơ, phát huy cao độ nội lực; huy động tối đa ngoại lực để thực hiện thành công các mục tiêu của nhiệm kỳ, tạo tiền đề vững chắc cho giai đoạn tiếp theo.
Tăng trưởng GRDP bình quân đạt 6,4%/năm, cao hơn mức trung bình cả nước; quy mô nền kinh tế tăng gấp 1,5 lần, đạt 126.000 tỷ đồng; thu ngân sách ước đạt 88.500 tỷ đồng, tăng 1,6 lần so với giai đoạn trước; cơ cấu kinh tế tiếp tục chuyển dịch đúng hướng, tỷ trọng nông nghiệp còn 13,6%, công nghiệp - xây dựng 40,6%, dịch vụ 45,8%.
Sản xuất công nghiệp tiếp tục là động lực chính, tốc độ tăng trưởng gần 7%/năm. Nhiều dự án quy mô lớn được khởi công, hoàn thành như Nhiệt điện Vũng Áng II (1.200 MW), các Khu công nghiệp VSIP, Vinhomes Vũng Áng, các nhà máy sản xuất pin, ô tô điện VinFast công suất 400.000 xe/năm… bước đầu hình thành tổ hợp sản xuất ô tô điện mang tầm khu vực Đông Nam Á. Kim ngạch xuất khẩu đạt 11 tỷ USD, gấp 3 lần giai đoạn trước.
Nông nghiệp duy trì tăng trưởng khá, đạt trên 3%/năm; tổng sản lượng lương thực 66,7 vạn tấn. Bước đầu hình thành một số mô hình sản xuất nông nghiệp hữu cơ hiệu quả. Hà Tĩnh là địa phương đi đầu cả nước về diện tích rừng được cấp chứng chỉ quản lý bền vững và là 1 trong 6 tỉnh thí điểm thành công chuyển nhượng kết quả giảm phát thải khí nhà kính, thu về 6,48 triệu USD. Chương trình xây dựng nông thôn mới tiếp tục đi vào chiều sâu, toàn tỉnh hoàn thành 8/8 tiêu chí, được công nhận hoàn thành nhiệm vụ theo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ.
Khu vực kinh tế tư nhân phát triển khá, với gần 6.500 doanh nghiệp thành lập mới, tăng 2,3 lần so với giai đoạn trước. Kinh tế tập thể và kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài tiếp tục được phát huy, đóng góp ngày càng lớn vào tăng trưởng và giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân.
Về quy hoạch, Hà Tĩnh là địa phương thứ hai trong cả nước hoàn thành lập Quy hoạch tỉnh thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Nhiều dự án hạ tầng chiến lược như đường ven biển, cao tốc Bắc - Nam, các tuyến kết nối Đông - Tây, hạ tầng khu kinh tế, khu công nghiệp… được đầu tư đồng bộ, tạo diện mạo mới và cơ hội cho phát triển, đẩy mạnh liên kết vùng.
Trên lĩnh vực văn hóa - xã hội, Hà Tĩnh khẳng định vị thế với nhiều danh nhân, di sản được UNESCO ghi danh, như Đại thi hào Nguyễn Du, Danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, Ca trù, Dân ca Ví - Giặm Nghệ Tĩnh, Mộc bản Trường học Phúc Giang, Hoàng Hoa sứ trình đồ, Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu. Phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa gắn với xây dựng nông thôn mới và đô thị văn minh lan tỏa sâu rộng. Giáo dục và đào tạo đạt nhiều kết quả nổi bật, 88,28% trường đạt chuẩn quốc gia, học sinh Hà Tĩnh nhiều năm liên tiếp giành huy chương Olympic quốc tế. Công tác đào tạo nghề, giải quyết việc làm được chú trọng; tỷ lệ lao động qua đào tạo đạt 80%, giải quyết việc làm cho hơn 23.000 người/năm. Chất lượng khám, chữa bệnh không ngừng được nâng cao; linh hoạt, hiệu quả trong phòng, chống dịch Covid-19. Các chương trình an sinh xã hội được triển khai với nhiều cách làm mới, hiệu quả, huy động tốt nguồn lực xã hội hóa; xây dựng 105 nhà văn hóa cộng đồng kết hợp tránh trú bão, lũ ở các khu dân dư và trên 12.000 nhà kiên cố cho người có công, hộ nghèo, hộ gặp hoàn cảnh khó khăn; xóa 100% nhà tạm, dột nát, hoàn thành trước 3 tháng so với thời hạn Thủ tướng Chính phủ giao. Chương trình giảm nghèo bền vững được thực hiện đồng bộ, hiệu quả; đến cuối năm 2025, tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 1,9%, đạt mục tiêu không còn người có công thuộc hộ nghèo.
Chú trọng ứng dụng khoa học và công nghệ, chuyển đổi số. Triển khai tốt các nhiệm vụ, dự án khoa học công nghệ cấp quốc gia, cấp tỉnh. Nghiên cứu đầu tư Trung tâm điều hành, giám sát an toàn, an ninh mạng; hệ thống thông tin nguồn cấp tỉnh; hoàn thiện tốt các hệ thống cơ sở dữ liệu kết nối quốc gia.
Tích cực, chủ động nâng cao hiệu quả các hoạt động đối ngoại và hợp tác quốc tế. Thắt chặt mối quan hệ hợp tác, hữu nghị truyền thống với các tỉnh của nước bạn Lào và vùng Đông Bắc Thái Lan. Tăng cường hợp tác với các tổ chức quốc tế, đại sứ quán các nước tại Việt Nam và cơ quan đại diện ngoại giao Việt Nam ở nước ngoài để mở rộng hợp tác quốc tế, kêu gọi, thu hút đầu tư.
Quốc phòng - an ninh tiếp tục được củng cố vững chắc. Quan tâm xây dựng khu vực phòng thủ, thế trận quốc phòng toàn dân gắn với thế trận an ninh nhân dân, biên phòng toàn dân; xây dựng lực lượng vũ trang vững mạnh toàn diện, sẵn sàng chiến đấu trong mọi tình huống.
Thường xuyên lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức nghiên cứu, học tập, quán triệt, triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XIX, các nghị quyết, quy định, kết luận, chỉ thị của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh, Ban Thường vụ Tỉnh ủy nghiêm túc, kịp thời, đảm bảo thiết thực, hiệu quả. Tiếp tục triển khai thực hiện có hiệu quả Chỉ thị số 05-CT/TW, Kết luận số 01- KL/TW của Bộ Chính trị về học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, Kết luận số 144-KL/TW của Bộ Chính trị về tiêu chuẩn đạo đức của cán bộ, đảng viên trong giai đoạn mới, Chỉ thị số 42-CT/TW của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giáo dục cần, kiệm. Liêm, chính, chí công vô tư .
Công tác bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng lý luận cho cán bộ, đảng viên, Nhân dân được quan tâm đổi mới theo hướng sát nhiệm vụ chính trị và xu thế phát triển. Tổ chức các sự kiện chính trị trọng đại của quê hương, đất nước, tạo ấn tượng tốt đẹp về văn hóa và con người Hà Tĩnh với bạn bè trong nước, quốc tế. Việc thực hiện Nghị quyết Trung ương 4 khóa XI, khóa XII, Kết luận số 21-KL/TW, ngày 25/10/2021 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XIII về đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lý nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá” được quan tâm. Việc tinh gọn bộ máy theo tinh thần Nghị quyết số 18 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả” nhằm xây dựng hệ thống chính trị thật sự tinh gọn, mạnh, hoạt động hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong giai đoạn hiện nay được chỉ đạo thực hiện quyết liệt theo các văn bản chỉ đạo của Trung ương. Việc sắp xếp tổ chức bộ máy, thực hiện mô hình chính quyền hai cấp được tập trung lãnh đạo, chỉ đạo, thực hiện các bước theo quy trình quy định tạo sự thống nhất cao về nhận thức và hành động trong các cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền, trong cán bộ, công chức, viên chức, người lao động và Nhân dân. Sau sắp xếp, Hà Tĩnh có 69 xã, phường, giảm 140 xã, đạt tỷ lệ 67%.
Quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức nhiều giải pháp đồng bộ, thiết thực nâng cao nhận thức của cấp ủy, tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên về công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật đảng. Nêu cao vị trí, vai trò, ý nghĩa, tác dụng của công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật đảng đối với việc củng cố, xây dựng, chỉnh đốn, nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của Đảng; khắc phục tình trạng hình thức, chiếu lệ, tăng sự chủ động, khách quan, độc lập, nâng cao chất lượng, hiệu quả của công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật đảng.
Công tác dân vận được chú trọng; hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội tiếp tục đổi mới, mối quan hệ gắn bó mật thiết giữa Đảng, chính quyền với Nhân dân được tăng cường. Công tác nội chính và phòng, chống tham nhũng, lãng phí được tập trung chỉ đạo, tạo chuyển biến tích cực trong nhận thức, hành động của cấp ủy đảng, chính quyền các cấp.
Kỷ niệm 310 năm Năm sinh Thám hoa Phan Kính (1715 - 2025), Kỷ niệm 320 năm Năm sinh Hoàng giáp Vũ Diệm (1705 - 2025) vào năm 2025 là một sự kiện lịch sử, là niềm tự hào, là lời nhắc nhở các thế hệ hiện tại và mai sau về trách nhiệm gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của các thế hệ cha ông đi trước đã dày công vun đắp, trao truyền cho thế hệ hôm nay, là hành trang để các thế hệ người con Hà Tĩnh vững bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc vì sự phồn vinh, văn minh và hạnh phúc./.